15. Części zdania
15a. Orzeczenie
15a.1.
Ludzie bez wykształcenia mają jedną bardzo poważną wadę: patrzą blisko, widzą tylko to, co jest koło nich. Nie patrzą w przyszłość, nie widzą całości, widzą jedynie swój mały świat.
15a.2.
Orzeczenie czasownikowe najczęściej składa się z jednego wyrazu – czasownika osobowego i odpowiada na pytania: co robi? co się dzieje? w jakim jest stanie? – w odpowiednich formach gramatycznych.
Orzeczenie imienne składa się zwykle z dwóch wyrazów: czasownika (być, stać się, zostać) i imienia (rzeczownika, przymiotnika, liczebnika, zaimka) i odpowiada na pytania: kim / czym / jakim / którym, być / stać się / zostać? – w odpowiednich formach gramatycznych.
Np. co robi? pracuje – jaka jest? jest pracowita;
co robi? uczy się – kim jest? jest uczniem;
co robi? studiuje – kim została? została studentką;
15a.3.
został pominięty – orzeczenie imienne; został, został, nie został, uległo, niech zostanie, nie mów – orzeczenia czasownikowe.
15a.4.
Kolejno: jestem – jestem chory; stała się – stałem się kapryśny; zostanę – zostanę lekarzem
15a.5.
Kolejno: (1) broni się, są zatknięte, zdobywają, zostają pokonani, jest królem, oddaje się, nie podejrzewają, są szczęśliwi, niosą, są zdradzieckie, zostają zarażeni, giną;
(2) jest fragmentem, jest powieścią, są przedstawione, była zagrożona, był Litwinem, stał się Krzyżakiem, został mistrzem, spowodował, została uratowana, nie był szczęśliwy
15a.6.
a) —;
b) są bardzo dobrzy (jacy są?), są inni (jacy są?), stał się człowiekiem (kim się stał?), została sobą (kim została?), stał się lepszy (jaki się stał?), będę pierwszy (który z kolei będę?)
15a.7.
Przyzwyczajenie poniekąd staje się drugą naturą. – Muzyka wpływa na uszlachetnienie obyczajów. – Ośmiel się być mądrym. – Poeci chcą albo uczyć, albo bawić. – Kości zostały rzucone. – Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem. – Wiedza to potęga. – Umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjaciela. – Człowiek nie jest stworzony do klęski (…). Człowieka można zniszczyć, ale nie pokonać.
15a.8.
Na Syberii jest mroźno, a u nas zrobiło się ciepło. – Jeszcze wczoraj na leśnej polanie było biało od śniegu. – W ciągu najbliższych dni w Polsce będzie słonecznie. – Na łące jest liliowo od fiołków. – Pusto i głucho było na placu budowy.
Orzeczeń imiennych było sześć. Tylko pierwsze zdanie jest zdaniem złożonym.
15a.9.
W XII i XIII w. Polska była rozbita na dzielnice, [była] słaba, [była] niszczona podczas najazdów obcych wojsk. W 1226 r. książę Konrad Mazowiecki sprowadził Krzyżaków do walki z Prusami. Dopiero Władysław Łokietek zjednoczył państwo i w 1320 r. koronował się na króla. Jego syn, Kazimierz Wielki, był ostatnim władcą z dynastii Piastów; umarł w 1370 r., nie zostawiając legalnego następcy.
15a.10.
był chłopem – rzeczownik; została zbudowana – imiesłów przymiotnikowy bierny; był ze słomy – wyrażenie przyimkowe; był rad – przymiotnik; został sam – zaimek przymiotny; był pierwszy – liczebnik; była druga – liczebnik; było widać – czasownik; jest pożytecznie – przysłówek; (jest) przyjemnie – przysłówek
15a.11.
Np.: On zostanie ślusarzem. – Dach jest z dachówek. – Wkrótce stała się sławna. – Został zupełnie sam. – Na mecie był trzeci. – Wesoło jest na zabawie. – Nie było go wcale widać. – On był jak promyk słońca.
15a.12.
Wykonanie … jest trudne / (wykonanie) … staje się niemożliwe
Skorzystanie … było krępujące / odmowa … została źle zrozumiana
15a.13.
Chciej mnie zrozumieć. – Możesz mi pomóc. – Musisz z nimi wygrać. – Racz to zauważyć. – Nie zamierzasz ponownie kandydować?
15a.14.
Orzeczenia należy wpisać kolejno.
15a.15.
Kolejno: stał się, stał się, stał się, stał się, został, został, został
15a.16.
Np. (1) jest urzędniczką; jest inżynierem; jestem uczennicą; jest nauczycielką; (2) jest zdolny; jest interesująca; jest słodki; jest biały
15a.17.
Np.: (co robi?) Uczy się. Czyta. Pisze. Rozmawia przez telefon. Ogląda film. Pracuje przy komputerze.
(co się dzieje?) Świta. Dnieje. Zachmurzyło się. Pada deszcz. Wieje silny wiatr. Nadciąga burza. Grzmi. Wypogodziło się.
(w jakim jest stanie?) Chłopczyk śpi. Zaziębił się. Leży. Jest chory. Ma temperaturę.
(kim jest?) Robert jest sportowcem.
(czym jest?) Europa jest kontynentem. Reksio jest naszym psem.
(jaki jest?) Rycerz jest waleczny, lojalny i szlachetny.
(kim zostanie?) Zostanie licealistą, studentem, a w końcu filozofem.
(kim stał się?) Stał się dla nich przykładem, wzorem godnym naśladowania.
15a.18.
Kolejno np.: przyjemna, ciepłe, zimne, wietrzny, silny, rzęsisty;
Te orzeczniki wyrażone przymiotnikami występują w mianowniku
15a.19.
Orzeczniki w narzędniku: (jestem) uczniem; (zostanę) siódmoklasistą; (jest) przyjacielem;
orzeczniki w mianowniku; (to) przyjaciel (= jest przyjacielem); (jestem) Piotrek Pluta; (jestem) Papkin, lew Północy, rotmistrz (= jestem Papkinem, lwem Północy, rotmistrzem).
15a.20.
Kolejno: jest doskonałością; jest dobra, pożyteczna i zacna; jesteś stracony; stają się dobrzy; stanę się Krzysztofem Kolumbem; jest świadectwem; staje się źródłem; jest sumą; jest czymś.
Orzecznik wyrażony rzeczownikiem występuje w narzędniku, natomiast orzecznik wyrażony przymiotnikiem występuje w mianowniku. Ta sama zasada dotyczy zaimków rzeczownych i przymiotnych.
15a.21.
Dziewczynka i piesek biegali / biegały po łące.
My i wy zgodziliśmy się / zgodziliście się na tę propozycję.
Ani ja, ani on nie umieliśmy / nie umiał tego zrobić.
Ty i on zrobiliście / zrobili to najlepiej.
Wy i one mogłyście / mogły temu zapobiec.
I on, i one byli winni / były winne.
Ani oni, ani one nie mylili się / nie myliły się
W podanych przykładach poprawna jest pierwsza forma orzeczenia.
15a.22.
Kolejno: są okrągłe i miękkie, mają; wyglądają; mówią; przypominają: są (…) zarysowane; jest irytujący, hałaśliwy, gruboskórny i lubi; pragnie; nie jest doceniany, wpada; zaradza; oglądamy, jest (…) dzieckiem; widzimy, towarzyszy
15a.23.
Orzeczenia opuszczono w wypowiedzeniach zaczynających się od słów: Filifionka…, Mimbla…, Włóczykij… Warto tu było zastosować równoważniki zdań, aby uniknąć powtarzania czasownika jest.
15a.24.
a) —;
b) nie jestem godzien; będzie łaskaw; jestem rad; jest pełen; nie jest wart; jest winien; jest zdrów i wesół
15a.25.
15a.26.
(1) W królestwie Poleandra produkowano cyberaki, cyberosy i cybermuchy. [brak związku głównego]
(3) Szumiały na planecie cybergąszcze cybergajów. [związek główny: cybergąszcze szumiały]
(3) Król Poleander był niezmiernie bitnym dowódcą. [związek główny: Poleander był dowódcą]
(2) W podziemiach pałacowych miał strategiczną maszynę cyfrową. [podmiot domyślny: Poleander, związek główny: (Poleander) miał]
15a.27.
15a.28.
Park narodowy jest na ogół dużym obszarem wyróżniającym się walorami zoologicznymi, botanicznymi i geologicznymi. Jest chroniony ze względów naukowych, estetycznych i turystycznych. Pod pewnymi warunkami udostępnia się go publiczności.
15a.29.
(1) Mówi zawsze prawdę, nic nie ukrywa. – Ma pogodne usposobienie, rzadko się denerwuje. – Trochę nas to zmęczyło.
(2) Mieszko I ufundował okazałe kościoły w Gnieźnie i Poznaniu. – Stworzył państwo polskie, jego podstawy gospodarcze oraz organizację terytorialną i wojskową. – Wybudował grody obronne.