15. Części zdania

15e. Okolicznik

15e.1.
Krzyżaków sprowadził do Polski (okolicznik miejsca: gdzie?) książę Konrad Mazowiecki w 1226 r. (okolicznik czasu: kiedy?) – Bitwa pod Grunwaldem rozegrała się 15 lipca 1410 r. (okolicznik czasu: kiedy?) – Rycerze polscy walczyli niezwykle dzielnie (okolicznik sposobu: jak?). – Henryk Sienkiewicz napisał „Krzyżaków” „dla pokrzepienia serc” (okolicznik celu: po co?) rodaków. – Z powodu doznanych krzywd (okolicznik przyczyny: dlaczego?) doszło do tej walki na śmierć i życie. – W razie naszej klęski (okolicznik warunku: pod jakim warunkiem?) wielu Polakom groziła straszna niewola. – Mimo słabszego uzbrojenia (okolicznik przyzwolenia: mimo czego?) wojska polskie i litewskie zwyciężyły.

15e.2.
Np. (1) żałośnie; (2) do miasta; (3) rozmyślając; (4) porozmawiać; (5) autostradą; (6) gdzieś; (7) jak z krzyża zdjęty

15e.3.
Np. biegnij;
a) gdzie? dokąd? którędy? b) jak? c) po co?

15e.4.
Kolejno np.: do kina, wieczorem, chętnie, obejrzeć film, z braku czasu

15e.5.
nie oddadzą dobrowolnie; zdobyli podstępnie; gwałtownie sprzeciwił się; nie postępują podle, nikczemnie; walczą otwarcie, odważnie, mężnie; patrzą niechętnie, niemal wrogo; przeraził się niewymownie
– Te przysłówki pełnią funkcję okoliczników sposobu.

15e.6.
Np.: (1) Ten czas spędziliśmy przyjemnie. – Bawiliśmy się wspaniale. – Wszyscy zachowywali się dobrze. – Radośnie opowiadaliśmy sobie wrażenia z wycieczki. – Śmiało możemy planować następną imprezę.
(2) Długo nie mieliśmy od nich żadnych wiadomości. – Czekaliśmy na nich cierpliwie. – Pilnie nadsłuchiwaliśmy, czy już nie wracają. – Zjawili się bardzo późno. – Oni też ciężko przeżywali niedogodności podróży. –
Wykorzystane przysłówki łączą się z czasownikami w związku przynależności.

15e.7.
Kolejno: mocno, uważnie, szybko, gwałtownie
Te przysłówki są określeniami czasowników, pełnią funkcję okoliczników i łączą się z nimi w związku przynależności.

15e.8.
stał wśród pól, nad brzegiem, na pagórku, w gaju; biegł do gaju; podnosi ówdzie; widać gdzieniegdzie; słyszy wewnątrz; leciały w stronę; (był) perłowy po wierzchu; (był) pozłacany po brzegach; (był) purpurowy w głębi
Są to okoliczniki miejsca, gdyż odpowiadają na pytania: gdzie?, którędy?, skąd?, dokąd? (Uwaga: biegł pędem jest określeniem czasownika, ale nie odpowiada na pytanie gdzie?)

15e.9.
wszędy (zaimek), w otchłani (wyrażenie przyimkowe), w morzu (wyrażenie przyimkowe), na ziemi (wyrażenie przyimkowe), na niebie (wyrażenie przyimkowe), w prawo (wyrażenie przyimkowe), w lewo (wyrażenie przyimkowe), przodem (przysłówek), tuż (zaimek przysłowny), w niej (wyrażenie przyimkowe), o milę (wyrażenie przyimkowe), za Mokotowem (wyrażenie przyimkowe), ponad ziemię (wyrażenie przyimkowe), ponad wody (wyrażenie przyimkowe), z namiotów (wyrażenie przyimkowe), brzegiem (rzeczownik)

15e.10.
przed laty (wyrażenie przyimkowe), o wschodzie słońca (wyrażenie przyimkowe), w tę porę (wyrażenie przyimkowe), już pierwej (przysłówki), po wieczerzy (wyrażenie przyimkowe), wiosną (rzeczownik)
Łączą się związkiem przynależności

15e.11.
o świcie, niekiedy, przez kilka godzin, na cały miesiąc, chwilę, już kilka lat, do lata; okoliczniki czasu łączą się z czasownikami w związku przynależności

15e.12.
Np.: (1) Często chodzę do kina. (2) Nieraz czytam do późna w nocy. (3) Zimą często jeździmy na desce. (4) Muszę opanować ten materiał do wakacji. (5) Od rana intensywnie się uczę.

15e.13.
patrzę z niechęcią – niechętnie; przyjęłam z radością – radośnie; przeczytałam z uwagą – uważnie; poruszałam się bez szelestu – bezszelestnie; żądałam ze stanowczością – stanowczo

15e.14.
niby od niechcenia, jak strzała, jak kula, jak dywan

15e.15.
na jednej nodze – prędko; za jednym zamachem – jednocześnie; na sto dwa – doskonale

15e.16.
ze złości, od strachu, (od) dziwu, wskutek przemarznięcia, z powodu choroby, z powodu jej niedobrego smaku, z wyczerpania, z trwogi, pod siłą natarcia;
Te okoliczniki przyczyny są wyrażone wyrażeniami przyimkowymi

15e.17.
Np.: (1) Pies szczekał z radości na widok swego pana. (2) Chłopiec był spocony z powodu gorączki.
Okoliczniki przyczyny łączą się z czasownikami w związku przynależności

15e.18.
po bilety, dla korzyści materialnych, dla sławy, dla zdrowia, położyć się, zobaczyć, dla skonfrontowania poglądów
Okoliczniki celu są wyrażone wyrażeniami przyimkowymi i czasownikami w formie bezokoliczników. Łączą się z czasownikami związkim przynależności

15e.19.
Np.: (1) Przyszli nas odwiedzić. (2) Wyszedł po zakupy. (3) Dzieci poszły pojeździć na karuzeli.

15e.20.
Okoliczniki miejsca: do wojska, za granicę, do Anglii, wśród emigrantów, w Paryżu, tu, do Szwajcarii, do Genewy;
okoliczniki czasu: później, krótko, potem;
okoliczniki sposobu: entuzjastycznie, przez Niemcy i Francję, lotem błyskawicy, ciekawie, jak sen, bardzo, skrupulatnie;
okoliczniki celu: dla przekazania matce i potomnym;
okoliczniki przyczyny: w związku z misją

15e.21.
Oznaczenia: wp (wyrażenia przyimkowe), z (zaimki), ps (przysłówki), im (imiesłowy), fr (związki frazeologiczne), pr (wyrażenia porównawcze), bz (bezokolicznik)
na wsi (wp), u brata (wp) – w pole (wp) – przez kładkę (wp) – wzdłuż rzeki (wp) – z północy (wp), w kierunku południowo-zachodnim (wp) – tu (z), ówdzie (z) – pod choiną (wp) – tamtędy (z) – obok (ps) – blisko (ps) – nisko (ps) – do chałupy (wp).
Poznać po tym, że odpowiadają na pytania okolicznika, a nie na pytania przypadków.

15e.22.
Oznaczenia jak w ćw. 21.
od miesiąca (wp) – dniem (ps), nocą (ps) – każdego ranka (ps) – czasami (ps) – wczoraj (ps) rano (ps) – wtedy (z) – teraz (ps) – późno (ps) – nazajutrz (ps) rano (ps) – podczas drogi (wp)

15e.23.
Oznaczenia jak w ćw. 21.
bez czapki (wp) – kulejąc (im.) – (wolnym) krokiem (fr) – jąkając się (im) – przez nos (wp) – przez ramię (wp) – uważnie (ps) – w milczeniu (wp) – powoli (ps) – niespodziewanie (ps) – tyłem na przód (fr) – płazem (ps) – jak strzała (pr) – jak zabity (pr)

15e.24.
Oznaczenia jak w ćw. 21.
wypełnić (bz) – otworzyć (bz) – po radę (wp) – do pomocy (wp) – zwiedzić (bz) – odpocząć (bz) – na pokaz (wp, fr) – w prezencie (wp) – w poszukiwaniu (wp) – na grzyby (wp)

15e.25.
Oznaczenia jak w ćw. 21.
z powodu choroby (wp) – wskutek upadku (wp) – z bólu (wp) – z żalu (wp) – z zimna (wp) – przed siłą (wp) – dzięki opiece (wp)

15e.26.
Dzisiaj (1) wstałem wcześnie (1). Szybko (1) się umyłem. Poszedłem do szkoły krótszą drogą (4). Szedłem lasem (4). W klasie byłem przed dzwonkiem (3). Koledzy powitali mnie przyjaźnie (1). Nauczyciele pytali „na wyrywki” (3). Drżałem ze strachu (3). Pociłem się z gorąca (3). Odpowiadałem bardzo dobrze (1). Zdałem celująco (1). Kiedyś (2) w przyszłości (3) wyjadę stąd (2) na studia (3) do Krakowa (3).

15e.27.
Przykłady zdań z okolicznikami przyzwolenia: (1) Mimo wątpliwości napisał synowi usprawiedliwienie. (2) Mimo obietnicy nie przyszedł.
Przykłady zdań z okolicznikami warunku: (1) W razie niebezpieczeństwa pociągnij za dźwignię. (2) W sytuacji zagrożenia powiadom obsługę pociągu.

15e.28.
zatoczyła w milczeniu – zatoczyła naokół rycerzy
podnieśli w górę – za nimi umieścili się
w środku mierzyli się – obsuwały się z szelestem
obsuwały się na ziemię – wesół był jak szczygieł
ozwał się echem –  ozwał się w sercach
przyciął jakby od niechcenia – przyciął z kolei
znów odbił – atakował z furią
w tył założył – stał spokojnie
niedbale czyniąc – czasem cofnął się
cofnął się o krok – czasem postąpił
postąpił naprzód

15e.29.
przysłówki: (gdzie?) wszędzie; (jak?) radośnie i gorąco; (jak?) uważnie;
wyrażenia przyimkowe: (kiedy?) po kolacji; (gdzie?) do ogrodu; (mimo co? mimo czego?) mimo zapewnień; (gdzie?) do kiosku; (po co?) po bilety

15e.30.
Kolejno: wznoszono jak długo? – budowano w jakim celu? – budowano gdzie?
żyli kiedy? – żyli jak?
wędrowano po co? – wędrowano po co?
budowano kiedy?
użyto kiedy? – użyto dlaczego?
stawali do walki pod jakim warunkiem?
trwała mimo czego? – trwała jak długo?

15e.31.
Dopełnienia: muchy; okoliczniki: w nosie (o. miejsca), cienko (o. sposobu), prosto z mostu (o. sposobu), w głowę (o. miejsca).