2. Pisownia wyrazów z rz, ż
2.1.
naciągnąć kaptur – chodzić w kapturze; wsiąść na rower – pędzić na rowerze; pójść na spacer – być na spacerze; zmagać się z wichurą – oprzeć się wichurze; wzbić się w górę – trzepotać w górze; wyglądać zza chmury – przyglądać się chmurze; zburzyć mur – dziura w murze; ułożyć tor – krążyć po torze
2.2.
darować książkę – otrzymać w darze; otwierać szeroko – otworzyć szerzej; okazać pokorę – narażać się na upokorzenia; ciśnienie pary – oparzyć się wrzątkiem; wrażliwa skóra – skórzane buty
2.3.
Wyrazy z rz: trzeba, zwierzę, potrzebuje, przygotować, wytwarzaną, przemysłowo; porządek, wykorzystuje, powietrza, skrzydło
Wyrazy z ż: zażywać, różni się, odżywiania, można; każdy
2.4.
W języku polskim częściej piszemy rz niż ż.
2.5.
a) wojaże, pożegnanie, harcerz, przestrzeń
b) —
2.6.
Kolumnami: chór, pora, futro; kora, skóra, pióro
2.7. —
2.8. —
2.9.
Kolumnami: chmura, parzyć, wiatr, mierzyć, mądry, lekarz; rycerski, żołnierz, gorycz, tworzyć, szeroko, górze
2.10.
Kolejno: (1) żar, wzór; (2) wzorzysty; (3) żarzyć się
2.11.
rzeka: řeka (czeski), rieka (słowacki), pічка (ukraiński), peкa (rosyjski)
morze: moře (czeski), моpе (rosyjski), Meer (niemiecki), mare (włoski, łaciński);
orzeł: orel (czeski), orol (słowacki), оpел (rosyjski, ukraiński)
2.12.
Kolumnami: harcerka – harcerz, malarka – malarz, kucharka – kucharz; piosenkarka – piosenkarz, lekarka – lekarz, sekretarka – sekretarz
2.13.
Kolumnami: blacharski – blacharz, dekarski – dekarz, ślusarski – ślusarz, stolarski – stolarz, piekarski – piekarz;
ochroniarski – ochroniarz, drukarski – drukarz, kronikarski – kronikarz, dziennikarski – dziennikarz, kolejarski – kolejarz
2.14.
1) np. łgarz, grabarz, pacierz, pancerz;
2) np. kradzież, odzież, grabież
2.15.
Kolejno: kroplomierz, ciśnieniomierz, gazomierz, zegarmistrz, burmistrz, baletmistrz, kapelmistrz
2.16.
b – brzask, brzemię; d – drzazga, drzemka, g – Grześ, grzebień, w – wrzesień, wrzask, ch – chrzęst, chrzan, p – przyroda, przerobić, t – trzeba, trzebić, k – krzywda, krzemień, j – ujrzeć, zajrzeć
rz po spółgłoskach p, t, kwymawiamy jak sz
2.17.
Kolejno: przekład, przenośnia, przestankowanie, przycisk, przepis
Po p piszemy rz, a nie sz.
2.18.
a) Ujrzeć, dojrzeć, przejrzeć, spojrzeć, wejrzeć, wyjrzeć, zajrzeć
b) —
2.19.
Głębszy, szybszy, lepszy, prędszy, twardszy, rzadszy, gorętszy, bogatszy, większy, dzikszy, cichszy, kruchszy, uciążliwszy, nowszy, lżejszy, mądrzejszy, trudniejszy, mniejszy
Wniosek: W przymiotnikach w stopniu wyższym i najwyższym w zakończeniu piszemy zawsze -szy
2.20.
Kolejno: najlepsze, najzdrowsze; najcieplejsza, najpiękniejsza; krótsze; szybszy; najmłodszych; głuchszy; większe
2.21.
(1) bukszpan, bukszpanowy
(2) wszechświat, wszechświatowy
(3) pszczelarz, pszczelarstwo, pszczeli
(4) ukształtowanie, wykształcony, kształt
(5) pszenica, pszenny, pszeniczny
Pisownia tych wyrazów to wyjątek od reguły pisania rz po k, w, p
2.22.
Kolejno: wszyściutko, wszystkiej, wszyściutkie, wszystko, wszyscy
2.23.
Kolejno: pszczoły, pszczółka, pszenicy, pszeniczna, kształty, kształtują, wszczął, wszczepili
2.24.
1) Piszemy ż, ponieważ wyrazy te powstały przez dodanie cząstki wzmacniającej -że do innych wyrazów.
2) Gdy wyraz zaczynający się od ż zostaje poprzedzony przedrostkiem, to pisownia ż zostaje zachowana.
2.25.
(1) otworzyć, przetworzyć, stworzyć, utworzyć, wytworzyć
(2) dostrzec, ostrzec, przestrzec, spostrzec, zastrzec
(3) dorzucić, odrzucić, przerzucić, wrzucić, zrzucić
Gdy wyraz zaczynający się od rz zostaje poprzedzony przedrostkiem, to pisownia rz zostaje zachowana.
2.26.
Rzęsisty deszcz, tajemnica urzędowa, wietrzny dzień, wrzaskliwa muzyka, krzywe spojrzenie
2.27.
Wrzasnął przeraźliwie, postąpił tchórzliwie, mówił rzeczowo, ukłoniła się grzecznie, grała mistrzowsko
2.28.
Burzliwy, dojrzały, olbrzymi, rozrzutny, rządowy, rzeczowy, rzeczywisty, rzęsisty, skrzydlaty, urzędowy, wytrzymały, zwierzęcy
2.29.
Kolumnami: okrąg – okrężny, potęga – potężny, odwaga – odważny; pieniądz – pieniężny, mosiądz – mosiężny, ksiądz – księży
2.30.
(1) zważyć, przeważyć, rozważyć – waga
(2) zaskarżyć, oskarżyć, naskarżyć – skarga
(3) posłużyć, dosłużyć, usłużyć – sługa
2.31.
a) Nie kłam, nie łżyj tak bezczelnie
b) Kolumnami: nie łżę, nie łżesz, nie łże; nie łżemy, nie łżecie, nie łżą
2.32.
a) Kolejno: ulżyć, ulżyło, ulżyć
b) ulga – ulżyć; g : ż
2.33.
Kolumnami: księga, biegać, potęga; odwaga, trwoga, dług;
mróz, gwizd; miazga;
zwęzić, wozić, grozić;
męski, wysoki; boski;
pieniądze, mosiądz, ksiądz;
druh, wahać
2.34.
dróżka – droga; mrożę – mroźny; wożę – wóz; Paryż – paryski, księżowski – ksiądz
2.35.
Ręce mu drżały ze zdenerwowania. – Zadrżał na samą myśl o tym. – Mama drży o zdrowie dzieci. – Nie drżyj ze strachu, bądź odważny. – Wyrżnął się w kolano. – Muzykant rżnął oberka na harmonii. – Powrozy rżnęły skórę zwierzęcia. – Chłopcy śmiali się hałaśliwie, wprost rżeli z uciechy.
2.36.
Z daleka słyszał rżenie koni. – Ogarnęło go drżenie na całym ciele. – Czekało go jeszcze rżnięcie sieczki dla konia. – Kiedy skoszono zboże, mógł chodzić boso po rżysku. – Dygotał ze zdenerwowania, chwyciła go drżączka.
2.37.
Weź lżejszy bagaż. – Skoro nie czujesz się na siłach, wybierz lżejszą pracę. – Nadał rozmowie lżejszy ton, nie chciał rozmawiać tak poważnie. – Najlżejszy odgłos nie mącił ciszy. – Wybrali najlżejsze trasy na wycieczki w górach.
2.38. —
2.39.
a) Nawymyślali sobie, zelżyli jeden drugiego, znieważając się nawzajem. – Lżony mężczyzna boleśnie odczuł zniewagę. – Nie lżyj nikogo, nie poniżaj. – Lżenie innych, obrzucanie ich obelgami świadczy o braku kultury osobistej.
b) zelżyć – obelga
2.40.
Kolejno: bądźże, choćże, siedźże, mówże, gdzież, jakież, jacyż, kiedyż
2.41.
zrewanżuję się, zaaranżuję, branży, inżynierskie
2.42.
życzliwie, świeżo, okrężnie, uważnie, mężnie, poważnie
2.43.
Kolumnami: żartować, żenić się, żądać, smażyć; spożywać, poważać, użalać się, żałować
2.44.
Kolumnami: przejrzyste, świeże, jutrzenki, potężny, ciężkie; pożądliwe, pożyteczne, zrządzenie, mistrzowski, brzeg
2.45.
próżności, próżne, po próżnicy, próżno, próżnię
2.46.
Ostoją żubrów jest park narodowy w Białowieży – dziewicza puszcza z różnogatunkowym drzewostanem. W lesie, gdzie drzewa umierają ze starości, żyją
również inne rzadkie zwierzęta, jak orzeł bielik. Uważny obserwator może dostrzeże orlika krzykliwego, ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębi.
2.47.
a) żądać, rządzić
b) —
2.48.
Książę rządził mądrze i sprawiedliwie. – Rządzenie należy powierzać ludziom mądrym, rozważnym, kompetentnym, tzn. mającym
odpowiednie kwalifikacje. – Poszkodowany żądał satysfakcji, domagał się zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę. – To jest przystanek na żądanie, a więc na znak dany przez pasażera.
2.49.
zbożowy, żniwne, żołądkowy, żytni, żywnościowy, żyzny
2.50.
Kolumnami: zbliżać się, obejrzeć, patrzeć, dostrzec, drzeć; rzucić, zwyciężyć, żądać, rządzić, otrząsnąć
2.51.
Bez głowy żyć można, bez brzucha nie. – Bliższa ciału koszula niż suknia. – Bogacz rzadko na nędzę czuły. – Od przybytku głowa nie boli. – Służba nie drużba.
Np. Służba nie drużba – obowiązki trzeba wykonywać, nawet jak się nie chce.
2.52.
Cicha woda brzegi rwie. – Nie kładź palca między drzwi. – Uderz w stół, a nożyce się odezwą. – Kuj żelazo, póki gorące. – Nie ma róży bez kolców. – Każdy sobie rzepkę skrobie. – Tonący brzytwy się chwyta. – Gdy szukasz rady, strzeż się zdrady.
2.53.
(1) rz piszemy, gdy wymienia się na r
(2) w końcówkach rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych -arz, -erz, -mierz, -mistrz piszemy rz
(3) po spółgłoskach b, p, d, t, g, k, ch, w, j piszemy rz
(4) wyrazy, których pisownię trzeba zapamiętać, np. rzeka, burza, wierzba, warzywo
2.54.
(1) jeśli wymienia się na g, h, s, z, dz, to piszemy ż
(2) po r, n, l, ł piszemy ż
(3) w zakończeniach wzmacniających wypowiedź (-że, -ż) piszemy ż
(4) w zakończeniach rodzimych wyrazów rodzaju żeńskiego i tych wyrazów rodzaju męskiego, które nie oznaczają ludzi piszemy -eż, -aż
(5) pisownię niektórych wyrazów należy zapamiętać, np. inżynier, abażur, pasożyt, jeżyny, mżawka, żyletka, żołądek