3. Pisownia wyrazów z ch, h
3.1. —
3.2.
Ateńczyk Dedal, opiewany w mitach greckich, był mistrzem we wszystkich sztukach. Miasta-państwa (polis) zamawiały u niego posągi bogów i herosów. Ludzie biorący udział w uroczystych świętach podziwiali kunszt tego artysty. Często wierzyli, że umie on w drzewo lub kamień tchnąć ducha. Mieli wrażenie, że wyrzeźbieni przez niego bohaterowie są w ruchu. W niektórych świątyniach kapłani przywiązywali jego statuy łańcuchem w obawie, żeby nie uciekły.
3.3.
z ch: polskich, uchodzi, chorągwie, szponach, chociaż, chcieli, mitach, greckich, wszystkich, sztukach, uroczystych, świętach, tchnąć, ducha, ruchu, niektórych, świątyniach, łańcuchem
z h: wahania, herby, herosów, bohaterowie
3.4.
W języku polskim częściej piszemy ch niż h
3.5.
Kolumnami: duszek, puszek, maluszek, groszek, uszko, muszka; paluszek, meszek
3.6.
Kolumnami: loszek – loch, stryszek – strych, proszek – proch, kieliszek – kielich, staruszek – staruch, nastraszyć – strach, usłyszeć – słuch; ruszyć – ruch, dyszeć – dech, prószyć – próchno, węszyć – węch, suszyć – sucho, śmieszyć – śmiech, pocieszyć – pociecha
3.7.
Kolumnami: dziewucha – o dziewusze, macocha – o macosze, starucha – o starusze, mucha – o musze; posucha – o posusze, pycha – o pysze, uciecha – o uciesze, skrucha – o skrusze
3.8.
Dwuznak ch piszemy, gdy wymienia się na sz w wyrazach pokrewnych, np. ruszać – ruch lub w innych formach tego wyrazu, np. cecha – o cesze
3.9.
Kolumnami: maluch, pleciuch, niedbaluch, flejtuch; łakomczuch, leniuch, piecuch, kłamczuch
3.10.
M. np. fach, rozmach, uśmiech, proch;
Msc. lm. na chodnikach, na liściach, w domach, w bajkach
3.11.
schab, schadzka, scharakteryzować, schemat, schludnie, schłodzić, schudnąć; ponadto np. schodzić, schola, schody, schron, schorowany
3.12.
(1) chłop, chałupa, chleb, chlew, chłód, chmura, choinka, chaber, licho, zachwyt
(2) charakter, chemia, chór, cherubin, champion
(3) hymn, harmonia, habit, herb, huzar, hokej, hamburger, harakiri
W grupie (1) są wyrazy rodzime, w grupach (2) i (3) wyrazy obce
3.13.
ch piszemy zawsze w wyrazach rodzimych i w tych wyrazach zapożyczonych, w których występuje ch, natomiast h piszemy jedynie w wyrazach pochodzenia obcego, chociaż nie zawszę tę obcość dostrzegamy.
3.14.
(1) zuch, chustka, chorągiew, chichot chęć; (2) cherlawy, niechlujny, pochmurny, chciwy, chełpliwy; (3) kochać, chwalić się, zachęcać, chodzić, czmychać
3.15.
Kolumnami: rzeczowniki: chytrus, chudzielec, chłód, chluba, tchórz, ruch;
przymiotniki: chytry, chudy, chłodny, chlubny, tchórzliwy, ruchliwy
przysłówki: chytrze, chudo, chłodno, chlubnie, tchórzliwie, ruchliwie
czasowniki: przechytrzyć, chudnąć, chłodzić, chlubić się, stchórzyć, ruszać się
3.16.
Kolumnami: rzeczowniki: chęć, chwała, chór, chmura, zuch;
przymiotniki: chętny, chwalebny, chóralny, pochmurny, zuchwały
przysłówki: chętnie, chwalebnie, chóralnie, pochmurnie, zuchwale
3.17.
Tonący brzytwy się chwyta. – Z wielkiej chmury mały deszcz. – Każda choroba ma swoje lekarstwo. – Czym chata bogata, tym rada. – Nic trudnego dla chętnego – Chciwego nie nasycisz. – Chłodno, głodno i do domu daleko. – Kto się chwali, ten się gani.
3.18.
Kolejno: chaos, Charon, Achajowie, Achilles, cherubin
3.19.
Kolumnami: rechot, chór, echo, wicher, zmierzch; Chiny, uchwyt, chata, piach, schemat
3.20.
Kolejno: hart, chart, hełmach, Chełmie
3.21.
Kolumnami: maluch, cherlak, chwat, chluba, honor; bohaterstwo, hart, otucha, hardość
3.22.
Kolumnami: charakteryzuje, ochlapuje, przechwytuje; honoruje, hartuje, hamuje
3.23.
Kolejno: chaotycznie, hardo, chełpliwie, hożo, hojnie, haniebnie, chwiejnie, bohatersko
3.24.
Kolumnami: chwiejnie, chmurnie; honorowo, hulaszczo
3.25.
a) h : ż : g : dz
b) —
3.26.
Ten druh należy do naszej drużyny. – Ta waga ma zepsute wahadło. – nie traktuj tego poważnie, to błahostka, błazenada.
3.27.
Ania była druhną panny młodej, a Jurek drużbą pana młodego. – Druhna drużynowa prowadziła zbiórkę w harcówce. – Harcerze wzięli udział w capstrzyku zorganizowanym przez druha drużynowego. – Dowódca chełpił się swoją drużyną, złożoną z wiernych druhów. – Nie bądź taki hardy, nie gardź nim. – To błahy powód do zmartwienia, nie przejmuj się jego błazeńskim zachowaniem. – Połóż to na wadze i spójrz na wahadło
3.28.
Kolumnami: h : g; h : dz; h : ż; h : z
3.29.
Kolumnami: ruch, druh; krucho, wahadło; słuch
3.30.
Kolejno: hektolitr, hydroplan, hiperpoprawność, hipocentrum, higroskopijny
3.31.
a) habit, haft, harfa, hart, hasło, helikopter, holownik, hołd, horda, horyzont, huba, hufiec, husaria
b) habit – strój mnicha, haft – zdobienie nicią, harfa – instrument strunowy, hart – siła ducha, odporność; helikopter – śmigłowiec; holownik – statek używany do ciągnięcia innych statków, hołd – uroczyste uznanie czyjegoś zwierzchnictwa; horda – banda, zgraja; horyzont – widnokrąg; huba – pasożytniczy nadrzewny grzyb, hufiec – duży oddział wojska, zwłaszcza rycerstwa, husaria – ciężkozbrojna kawaleria polska z XVI–XVIII wieku
3.32.
osoba – harcerz, huzar, hetman
zwierzę – hiena, hipopotam, humbak
roślina – hiacynt, herbata, hortensja
rzecz – hamak, hak, halabarda
cecha – hojność, hardość, hart
zjawisko przyrody – huragan, halny, horyzont
czynność – hamowanie, wahanie się, hodowla
pojęcie abstrakcyjne – humanizm, harmonia, hegemonia
3.33.
Kolumnami: halabarda, hołota, honor, hak; hałas, haust, hejnał, halny
3.34.
Kolumnami: hotel, hipopotam, hawanka, hejnalista;
hala, huragan, historia, honor
3.35.
Hestia, Hera, Helena, heros, Herakles, Homer, Herod
3.36.
czyn heroiczny, wieść hiobowa, kultura helleńska, siła herkulesowa, zamknięcie hermetyczne
3.37.
Król Myken za pośrednictwem herolda polecił Heraklesowi zabić hydrę lernejską. Ów ohydny gad miał aż dziewięć głów, z których jedna była nieśmiertelna. Potwór czyhał na ludzi, rozszarpywał bydło i niszczył plony. Herakles, z lwim łbem na głowie niby hełmem, zmusił bestię do opuszczenia kryjówki, chwycił hydrę za gardziel i po kolei ucinał jej głowy, a każdą ranę natychmiast wypalał pochodnią, aby nie wyrastały z niej dwa nowe łby. Na koniec wyrwał jej nieśmiertelną głowę. Wyszedł z tej walki strasznie poharatany, ale zwycięski. Żółcią zabitej hydry bohater przepoił ostrza swoich strzał; odtąd zadawane nimi rany były nieuleczalne.
3.38. W czasach starożytnych igrzyska w Olimpii trwały kilka dni. W popisach zręcznościowych i siłowych brali udział młodzieńcy z najodleglejszych stron świata greckiego. Nagrodą za zwycięstwo był wieniec oliwny, symboliczny i bezcenny dar. Zawodnik ozdobiony tą świętą gałązką był przyjmowany w rodzinnych stronach jak bohater. Stawiano mu posągi, na jego cześć układano hymny. Zajmował honorowe miejsce na uroczystościach publicznych i miał utrzymanie na koszt państwa.
3.39.
Kolumnami: rzeczowniki: huk, hałas, wahadło, hardość, handel, hańba;
przymiotniki: huczny, hałaśliwy, wahadłowy, hardy, handlowy, haniebny;
przysłówki: hucznie, hałaśliwie, wahadłowo, hardo, handlowo, haniebnie
czasowniki: huczeć, hałasować, wahać się, zhardzieć, handlować, hańbić
3.40.
Kolumnami: rzeczowniki: bohater, heros, higiena, historia, hojność, humor;
przymiotniki: bohaterski, heroiczny, higieniczny, historyczny, hojny, humorystyczny;
przysłówki: bohatersko, heroicznie, higienicznie historycznie, hojnie, humorystycznie
3.41.
Śmiał się na całe gardło ha, ha, ha! – Rechotał rubasznie he, he, he! – To nie chi, chi, nie żarty, to poważna sprawa. – Pies szczeknął i chap go za rękę. – Ha, mówi się trudno! – Kto cię do tego namówił, hę? – Hola, hola, nie tak prędko! – Zrobił to tak, że ho, ho! – Tańczyli oberka, rżnęli hołubce, hej, dziś, dziś, hopsasa! – Zobaczyła mysz i hyc na krzesło!
3.42.
Dwuznak ch piszemy: – gdy wymienia się na sz w wyrazach pokrewnych lub w formach wyrazowych, np. brzuch, duch, groch, mucha, oddychać, suchy;
– na końcu wyrazu (z wyjątkiem wyrazu druh), np. na nogach, w plecach
– po literze s, np. schudnąć, schłodzić
– w większości wyrazów rodzimych oraz w tych wyrazach zapożyczonych, w których występuje ch, np. chemia, choinka, chory
3.43.
Literę h piszemy, gdy:
– w wyrazach pokrewnych lub w formach wyrazowych następują wymiany głoskowe – h : ż, h : z, h : g, h : dz, np. błahostka, wahadło, druh
– występuje w rozpoczynającej wyraz cząstce: hekto-, hiper-, hydro-, higro-, hipo-, np. hektolitr, hiperinflacja, hipokryta, hydrofor
– występuje w innych wyrazach pochodzenia obcego, np. happy end, helikopter, horyzont, hot dog