5. Pisownia wyrazów z ą, ę, on, om, en, em
5.1.
Komiks jest historyjką obrazkową opatrzoną krótkim tekstem, często ograniczającym się do wypowiedzi bohaterów. Tę charakteryzującą współczesną kulturę masową publikację autorzy umieszczają zwykle w prasie lub wydają w postaci osobnej broszury. Komiks podejmuje różnorodną tematykę, zajmuje się grozą, sensacją, przygodą, komedią. Stanowi ulubioną lekturę chłopców, rzadziej dziewcząt.
5.2.
Wyobraźmy sobie, jak będą wyglądały zwierzęta za kilka milionów lat. Może tapiry będą miały dłuższe trąby, dropie utracą zdolność latania, a małpy zaczną pływać. Czy mózg ośmiornicy będzie się ciągle rozwijać? Czy jerzyk stanie się ptakiem wyłącznie latającym? Możemy jedynie snuć przypuszczenia, pogrążać się i zagłębiać w marzeniach. Niszcząc środowisko naturalne, dokonując spustoszeń wśród różnych gatunków zwierząt, człowiek na pewno zahamował niektóre procesy ewolucyjne.
5.3.
Kolumnami: wyglądały, trąby; zwierzęta, zagłębiać
5.4.
Wyrazu w parach różnią się tym, że w jednym wyrazie występuje ą, a w drugim ę
5.5.
(1) Kolumnami: dąb, ręka, wąż, dziewczęta; gałęzie, błędy, kurcząt, niemowląt
(2) Kolumnami: żąć, okrężny, gęś, ujęty; mądry, kąsać, dąć, wąchać
5.6.
Np. Góra z górą się nie spotka, człowiek z człowiekiem często. = niespodziewanie się spotkaliśmy;
Pijawka wrzodu się nie ima. – złego człowieka nieszczęścia nie spotykają; jeśli coś jest zepsute, to nie budzi zainteresowania.;
Daj kurze grzędę, ona – wyżej siędę = jego apetyt rośnie w miarę jedzenia, ma wygórowane ambicje.
5.7.
a) Wymowa ą jest tu zgodna z pisownią.
b) pąs, sąsiad, gąszcz, brąz, wąż, gałąź, wąchanie, wąwóz
5.8.
Góra z górą się nie spotka, człowiek z człowiekiem często.
Nie to piękne, co piękne, ale co się komu podoba.
Każdy błąd ma swoją wymówkę
Wolność niezgodą ginie.
Pijawka wrzodu się nie ima.
Apetyt rośnie w miarę jedzenia.
Daj kurze grzędę, ona – wyżej siędę.
Dobremu wszędzie dobrze.
Po czasie każdy mądry.
Lepszy wróbel w ręku niż gołąb na sęku.
5.9.
Nie święci garnki lepią. – Błąd uznać – krok do cnoty. – Kto pyta, nie błądzi. – Oszczędnością i pracą ludzie się bogacą. – Pieczone gołąbki nie lecą same do gąbki. – Dwa razy daje, kto prędko daje. – I w pogodę piorun uderzy.
5.10.
Kolumnami: pląsy, chrząszcze, wąziutkiego, wąchamy; sąsiedzi, wiązka, wstążce, wąwozy
ą jest tu wymawiane zgodnie z pisownią
5.11.
Np.: kąsać, wiąz, wiąż, wącha; wymowa jest zgodna z pisownią
5.12.
s – gęsty, męski, kęs, mięso
ś – gęściej, pięść, gęś, zachrzęścił
z – węzeł, język, więzy, zęza, grzęzawisko
ż – węższy, zamężna, spieniężyć, mosiężny
sz – zagęszczenie, węszyć, uczęszczany, chrzęszczący
ź – uwięzić, więź, więźniowie, rzęzić
ch – węch, stęchły, (stary) rzęch, pęcherz, mięcho
5.13.
a) kolumnami: gęś, zwęzić, węże, pięść; węch, gęstwina, chrzęst, więzy
b) litery oznaczające samogłoski nosowe ą i ę przed literami oznaczającymi spółgłoski: ś, ź, s, z, sz, ż, ch piszemy zgodnie z wymową.
5.14.
ą wymawia się bez wyraźnej nosowości, jeśli po nim następuje w wymowie b, p, d, t, c, dz, ć, dź, cz, k, g
5.15.
kąpielówki – krótkie obcisłe spodenki do kąpania się i plażowania; bąbel – pęcherzyk tworzący się z gazu w cieczy; kątomierz – przyrząd do mierzenia i wykreślania kątów na rysunku; żądło – kłujący narząd gębowy owada, np. pszczoły; zmącić – zakłócić, wprowadzić nieład, niepokój; pieniądz – środek płatniczy; łączka – zdrobnienie od łąka; bąkanie – mówienie niewyraźnie, nieskładnie, niepłynnie; ściąga – karteczka z rozwiązaniem zadania używana ukradkiem; mąciciel – wichrzyciel, awanturnik; żołądź – owoc dębu
Wniosek: ą przed p, b, d, t, c, dz, ć, dź, cz, k, g wymawiane jest bez wyraźnej nosowości, jako on, om.
5.16.
Pisownia ę przed p, b, d, t, c, dz, ć, dź, k, g może sprawiać trudności, bo w tej pozycji ę wymawiane jest bez wyraźnej nosowości.
5.17.
Np.: rąbek, pędrak, kędzior, zakrętka, wątek
5.18.
Jaką piękną pogodę mamy dzisiaj! – Na którą godziną się umówiłeś? – Wykorzystaj każdą okazję. – Jaką miałeś podróż? – Żadną miarą nie zrobię tego. Zajmę się tamtą sprawą. – Wybiorę się do muzeum z waszą klasą. – Nie spotkała się z żadną przyjaciółką.
Wszystkie uzupełnione wyrazy są rodzaju żeńskiego.
5.19.
Dziewczęta częściej się interesują literaturą, natomiast chłopcy matematyką. One zajmują się analizą utworu, oni algebrą. Ich ambicją jest zwycięstwo we współzawodnictwie. Małe dzieci zachwycają się w cyrku akrobacją linoskoczków, tresurą dzikich zwierząt. Jest to dla nich wielką atrakcją.
5.20.
Gra kolorową piłką. Pomaga sobie lewą ręką. Przechodzi drugą stroną. Jedzie z szóstą klasą. Martwi się pobrudzoną i pomiętą sukienką. Panuje nad tą ciężką sytuacją.
Wymowa ą jest w tych przykładach nosowa.
5.21.
opowiedzieć legendę, zwołać konferencję, założyć plombę, otworzyć konserwę; otrzymać świadectwo, wdać się w pogawędkę, wydać komendę, sprzedawać tandetę
5.22.
Np.: Każdą bajkę Ignacego Krasickiego da się przeczytać w minutę.
Wszystkie polskie dzieci znają legendę o smoku wawelskim.
Z balladą o pani, która zabiła pana, spotkałem się w szkole.
Zorganizujemy konkurs plastyczny z mitologią grecką jako tematem wiodącym.
5.23.
Np. Popieramy śmiałą decyzję zarządu firmy, aby zwiększyć zatrudnienie. Rozumiemy jednak, że z tą odważną decyzją niektórzy będą polemizować.
Obrońcy Westerplatte w czasie II wojny światowej wykazali heroiczną postawę. Walczyli z brawurową odwagą.
5.24.
szczenię, koźlę, pisklę, ptaszę, źrebię, cielę, jagnię, prosię, kaczę, kocię
b) M. szczenię, D. szczenięcia, C. szczenięciu, B. szczenię, N. szczenięciem, Msc. szczenięciu;
M. koźlę, D. koźlęcia, C. koźlęciu, B. koźlę, N. koźlęciem, Msc. koźlęciu;
M. prosię, D. prosięcia, C. prosięciu, B. prosię, N. prosięciem, Msc. prosięciu;
M. jagnię, D. jagnięcia, C. jagnięciu, B. jagnię, N. jagnięciem, Msc. jagnięciu;
5.25.
Przeproście się i będzie spokój. – Nie wezmę was z sobą. – Zapraszam cię na herbatę.
– Chętnie z tobą porozmawiam. – Zajmował się mną troskliwie.
5.26.
1. os. lp.: mówię wiersz, piszę piórem, słyszę krzyk, widzę wzgórze;
3. os. lm.: idą drogą, jadą koleją, siedzą rzędem, stoją równo
5.27.
1. os. lp.: choruję, próżnuję, krążę; krzyczę, planuję, mówię
3. os. lm.: narzekają, ubliżają, kłócą się; żebrzą, obrażają, podejrzewają
5.28.
Rośliny odznaczają się ogromną pomysłowością umożliwiającą rozmnażanie. Na przykład owady zapylają kalię dzięki temu, że kolba jej kwiatów jest otoczona dużą białą pochwą. U przetacznika drogą dla owadów wytyczają podłużne prążki kwiatów. U szałwi giętkość płatków, na których siadają owady, pociąga za sobą zgięcie pręcików, które pozostawiają swój pyłek na odwłokach owadów. Ważną rolę w rozmnażaniu roślin odgrywają również zapachy wydzielane przez kwiaty.
5.29.
Połknął bakcyla turystyki i osiągnął cel, do którego zmierzał. – Podjął olbrzymi trud, żeby zdobyć dużą sumę pieniędzy na tę podróż. – Pragnął zwiedzić egzotyczne kraje. – Wiele dni płynął przez morza i oceany. – Burza nadciągała z północy. – Przejął się losem mieszkańców wyspy, których dotknęła klęska powodzi. – Serce mu drgnęło pod wpływem wzruszenia, zaczął im pomagać. – Ogarnął go przemożny żal.
5.30.
Kolumnami: zaczął, odetchnął, stanął, dźwignął; zaczęła, odetchnęła, stanęła, dźwignęła
5.31.
Szedłem nieostrożnie i poślizgnąłem się na oblodzonym chodniku. – Noga mi się poślizgnęła – Dopiero kiedy zdałaś egzamin, ja odetchnęłam z ulgą. – Wyszedł na dwór i odetchnął świeżym powietrzem. – Wystawiony obraz osiągnął zawrotną cenę. – Chłopcy z naszej klasy osiągnęli sukces w konkursie. – Koń wziął przeszkodę. – Skąd się to wzięło?
5.32.
Np. warknął, krzyknął, trzepnął;
stanęli, sięgnęli, wyjęli
5.33.
Kolejno: wierzę, chcę, mówię, rysuję, czuję; umiem, rozumiem, wiem, śmiem, jem
5.34.
Np. Wszyscy dobrze rozumieją, jakie są podstawy naszego sukcesu.
Niestety, nasi uczniowie jeszcze nie umieją rozwiązywać takich równań.
5.35.
Kolumnami: męstwo, nędzarz, pępek, rączka, wąchanie, odstęp;
tęcza, kolęda, ręka, tętno, trójkąt, wrzątek
5.36.
Kolejno: tworzą, wytwarzają, zimują, pokrywą, śnieżną, marzną
5.37.
Póty dzban wodę nosi, póki mu się ucho nie urwie. – Nie kładź palca między drzwi. – Gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą. – Komu w drogę, temu czas. – Nie czas żałować róż, gdy płoną lasy. – Każdy sobie rzepkę skrobie. – Kiedy wejdziesz między wrony, musisz krakać jak i one. – Uderz w stół, nożyce się odezwą. – Słyszał, że dzwonią, ale nie wie, w którym kościele. – Ryby i dzieci głosu nie mają. – Myszy harcują, kiedy kota nie czują.
5.38.
kąt prosty – konto bankowe; ląd stały – lont prochowy, detonujący; sąd wojewódzki – sonda głębinowa; tępy nóż – tempo pracy; rąb uważnie – narysuj romb; swędzący bąbel – bomba głębinowa; pasta miętowa – olejek mentolowy
5.39.
pąk róży, przewód sądowy; tętnica szyjna, tęczowy blask; święto kalendarzowe, sakrament chrztu; kontener śmieci, kontroler biletów, amant filmowy, bransoletka; komplet pasażerów, kompozycja utworu; temperówka żyletkowa, podwyższona temperatura
5.40.
W wyrazach pochodzenia polskiego często piszemy ą, ę, natomiast w wyrazach pochodzenia obcego piszemy na ogół en, em, on, om.
5.41.
Kolumnami: legendarna powieść, sensacyjne odkrycie, agent handlowy, front pochodu, konkretne warunki, konstrukcja żelazna; stempel urzędowy, wahania temperatury, tempo produkcji, plomba dentystyczna, klomb róż, kompot truskawkowy
5.42.
Kolumnami: konstruuje, konserwuje, konkuruje, kontroluje, komponuje; koncertuje, prezentuje, montuje, kombinuje, komentuje
5.43.
kontrast, kompozycja, konflikt, akcent, konfitura, komplikacja, element, konwersacja
5.44.
cenzura, fundament;
konkurs, kontynuacja;
stempel, tempo;
kompres, remont
5.45.
Np. Ala i As to postacie z najsłynniejszego polskiego elementarza.
Koncerty fortepianowe to coś, co moja ciocia bardzo lubi.
Chciałabym wygrać najbliższy szkolny konkurs polonistyczny.
Zboże szybciej zbiera się kombajnem niż kosą.
5.46.
Rzeczowniki: abonament, bombka, centymetr, cenzurka, klient, kompot, temperówka;
przymiotniki: konkursowy, kontynentalny, legendarny, sensacyjny, sensowny, utalentowany;
przysłówki: demonstracyjnie, dokumentalnie, horyzontalnie, komfortowo, kompletnie, korespondencyjnie, momentalnie;
czasowniki: komentować, konferować, montować, pompować, temperować
5.47.
Kolumnami: łazienka, mateńka, ubranko, podomka, powiedzonko;
sukienka, wdzianko, palemka, ósemka, słomka
5.48.
Najbardziej popularną w naszych akwariach złotą rybkę przywieziono do Europy z Azji. To Japończycy, cierpliwie pracując nad selekcją hodowlaną tego gatunku, wyprodukowali piękną złotą rybkę. Ubarwienie pomarańczowoczerwone te ozdobne rybki uzyskują dzięki długotrwałym próbom i doświadczeniom. W naturze mają one kolor brązowozielonkawy. Złote rybki mogą jadać codziennie szczyptę liofilizowanego pokarmu. Równie dobrze znoszą zimną wodę jak ciepłą. Dożywają nawet dwudziestu lat. Sprawiają hodowcom wiele przyjemności.